2022 HARİÇ HEP ZARAR!

Raporda yer alan bulguda ESHOT’un her yıl zarar etmesi nedeniyle mali yapısının sürdürülebilirliğine dair riskler bulunduğu belirtildi.

Kurumun içsel ve dışsal faktörlerden kaynaklanan sebeplerle hemen her yıl zarar etmesi nedeniyle, mali yapısının sürdürülebilirliğinde riskler bulunduğu tespit edilmiştir.

5018 sayılı Kamu Mali Yönetim ve Kontrol Kanunu’nun “Dış denetim” başlıklı 68’inci maddesinde bu denetimin kamu kaynaklarının etkili, ekonomik ve verimli olarak kullanılıp kullanılmadığının belirlenmesi, faaliyet sonuçlarının ölçülmesi ve performans bakımından değerlendirilmesi suretiyle yapılacağı belirtilmiştir. 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun “Hesap verme sorumluluğu” başlıklı 8’inci maddesinde de; her türlü kamu kaynağının elde edilmesi ve kullanılmasında görevli ve yetkili olanların, kaynakların etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarak elde edilmesinden, kullanılmasından, muhasebeleştirilmesinden, raporlanmasından ve kötüye kullanılmaması için gerekli önlemlerin alınmasından sorumludur ve yetkili kılınmış mercilere hesap vermek zorunda olduğu hükme bağlanmıştır. Aynı Kanun’un “Üst yöneticiler” başlıklı 11’inci maddesinde üst yöneticilerin diğer sorumluluklarının yanında kaynakları etkili, ekonomik ve verimli şekilde elde edilmesi ve kullanımını sağlamaktan, malî yönetim ve kontrol sisteminin işleyişinin gözetilmesi ve izlenmesinden sorumlu oldukları ifade edilmiştir.

Bu kapsamda, ESHOT Genel Müdürlüğünün mali tabloları incelendiğinde; kurumun 2019-2024 yılları arasında 2022 yılı hariç hemen her yıl zarar ettiği, toplam gelirlerinin giderlerini karşılayamadığı, faaliyetlerini İzmir Büyükşehir Belediyesinden (İBB) aktarılan bağış ve yardımlarla devam ettirebildiği, İBB tarafından aktarılan kaynaktan sonra bile sene sonu itibarıyla bütçe gelir-gider dengesinin sağlanamadığı ve bütçe açığını kapatmak için ilave finansman kaynağına ihtiyaç duyduğu anlaşılmaktadır.

Bütçe genel sonuçlarına göre, 2024 yılı sonu itibarıyla ESHOT’un toplam gelirleri 7.006.204.228,68 TL, toplam giderleri ise 10.234.250.432,71 TL olarak gerçekleşmiştir. Bu verilere göre ESHOT’un 2024 yılı sonu itibarıyla, İBB’den yapılan bağış ve yardımlar dahil, toplam gelirlerinin toplam giderleri karşılama oranı %68,45 olup, sene sonu itibarıyla kurumun toplam giderlerinin %31,54’üne tekabül eden 3.228.046.204,03 TL bütçe açığı vermiştir.

Kurumun yıllar itibarıyla mali yapısındaki değişim trendine bakıldığında ise 2019 yılında 85,89 Milyon TL olan zararının, 2024 yılı sonuna gelindiğinde 37,6 kat artarak 3,22 Milyar TL’ye ulaştığı, 2019 yılında toplam gelirlerinin toplam giderlerini karşılama oranı %92,11 iken, bu oranın 2024 yılı sonu itibarıyla yaklaşık %25 oranında düşerek %68,45 gerilediği görülmektedir. Kurum gelirlerinin giderlerini karşılama oranındaki gerilemeye paralel olarak her geçen gün ESHOT Genel Müdürlüğünün faaliyetlerini devam ettirebilmek için İzmir Büyükşehir Belediyesinden aktarılan kaynağa ve dış finansmana olan ihtiyacı artmaktadır. Aşağıda yer alan tabloda ESHOT Genel Müdürlüğünün 2019-2024 yılları arasındaki gelirlerinin dağılımı verilmiştir.

Bu verilere göre, kurumun faaliyetlerini devam ettirebilmesi için 2019-2024 yılları arasında İzmir Büyükşehir Belediyesinden aktarılan kaynak miktarı (eskalasyona tabi tutulmasa bile) kümülatif olarak 12.102.562.339,72 TL’ye ulaşmıştır. 2019 yılıyla kıyaslandığında 2024 yılı sonunda İBB’den aktarılan kaynak miktarı 9,16 kat (%916) artarak 4,7 milyar TL’ye çıkmıştır. Kurumun toplam gelirleri içerisinde İBB’den aktarılan kaynağın oranı 2019 yılında %51,15 iken bu rakam 2024 yılı sonuna gelindiğinde %67,09 olarak gerçekleşmiştir. Diğer bir ifade ile ESHOT’un tüm gelirleri içinde kendi öz gelirlerinin payı sadece %32,91 olup, gelirlerinin üçte ikisinden fazlasını İzmir Büyükşehir Belediyesinden aktarılan kaynaklar oluşturmaktadır. Ancak yıllar itibarıyla kaynak aktarımındaki sürekli artışa rağmen, kurumun hemen her yılsonu itibarıyla gelir-gider dengesi sağlanamadığı için, kurum faaliyetlerini devam ettirebilmek için ilave finansman ihtiyacı duymaktadır. 2024 sonu itibarıyla, 2019-2024 yılları arasında (İBB’den aktarılan kaynak sonrası) ihtiyaç duyulan finansman tutarı (enflasyon düzeltmesi yapılmadan nominal olarak bile hesaplansa) 5,33 milyar TL’yi aşmış bulunmaktadır.

Kurumun esas faaliyet gelirlerinin toplam giderleri karşılama oranına bakıldığında ise 2019 yılında kurum esas faaliyet gelirleri ile tüm giderlerinin %45’ini karşılayabiliyorken bu oran 2024 yılı sonunda yarı yarıya azalarak %22,53 seviyesine düşmüştür. Kurum 2019 yılında faaliyet gelirleri ile tüm akaryakıt maliyetini %171 oranında karşılarken bu oran altı yıllık süreçte 75,26 puan azalarak %96,17 seviyesine inmiştir. Aynı şekilde 2019 yılında toplam faaliyet gelirleri personel giderlerinin %88,21’ini karşılayabiliyorken bu oran cari yıl sonunda %50’den daha fazla azalarak %42,23’e düşmüştür. Bu verilere göre, bugün itibarıyla ESHOT faaliyet gelirleri ile akaryakıt ve personel giderlerini dahi karşılayamayacak durumdadır.

Yukarıda yer alan veri ve açıklamalardan da anlaşılacağı üzere ESHOT Genel Müdürlüğünün mali yapısı yıllar itibarıyla sürekli bozulmaktadır. Mevcut hali ile kurum faaliyet gelirleri temel giderlerini bile karşılamaktan uzak olup, mali yapısının sürdürülebilirliğinin risk altında olduğu görülmektedir. Her ne kadar bugüne kadar kurum faaliyetleri, bağlı olduğu Büyükşehir Belediyesinden yapılan bağış ve yardımlar ile sürdürülebilse de İBB’nin mali yapısında bozulma olması ve gerekli kaynak aktarımının yapılamaması durumunda, ESHOT’un faaliyetlerini devam ettirememe riski ile karşı karşıya olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle, kurumun mali yapısının düzeltilmesi ve daha sağlıklı bir mali yapı içerisinde faaliyetlerine devam ettirmesi için, mali yapının bozulmasına neden olan hususlarda yapısal bazı düzenlemeler yapılması gerektiği kanaatine varılmıştır. Kurumun mali yapısının bozulma sebeplerine bakıldığında ise aşağıda yer alan hususların mali yapıyı doğrudan ve en yüksek oranda etkilediği tespit edilmiştir.

HER YOLCU 30 TL ZARAR!

ESHOT’un mali tablosunu ilgilendiren bir diğer bulguda kurumun hizmet bedellerini maliyetin altında belirlemesi detayı yer aldı.

Söz konusu bulguda:

ESHOT Genel Müdürlüğünün esas faaliyet alanı tekerlekli ulaşım hizmeti olup, esasen bir kamu hizmeti olan ulaştırma hizmetlerinin sunumunda sosyal maliyetler de göz önünde bulundurulduğundan, her zaman karlılık beklenemez. Kurumlar şehir içi trafik yoğunluğunun azaltılması, zararlı gaz emisyonunun düzeltilmesi, dar gelirli vatandaşlara destek olunması, toplu ulaşımı teşvik etmek gibi çeşitli nedenlerle sunmuş oldukları hizmetlerin bedelini maliyetinin altında belirleyebilirler. Söz konusu zarar kurum bütçesinden veya diğer kaynaklardan sübvanse edilebilir. Ancak kamu hizmeti için belirlenen bedelin bu kamu hizmetinin sürekliliği sağlayacak boyutta olması gerekmektedir. Aksi takdirde farklı saiklerle maliyetinin altında belirlenen kamu hizmeti, mali yapının bozulmasından dolayı belirli bir dönem sonra sunulamayacak duruma gelebilmektedir.

Bu kapsamda, ESHOT Genel Müdürlüğünün mali tablolarına bakıldığında, kurumun faaliyet gelirlerinin %81,16’sının, tüm gelirlerinin ise %26,71’inin bilet satış gelirlerinden oluştuğu görülmektedir. Söz konusu bilet satış gelirlerinin değişim trendi incelendiğinde, 2019 yılında bilet satış gelirlerinin toplam gelir içindeki payı %34,18 iken, 2020-2021 pandemi döneminde bu oranın %18,85’e kadar düştüğü, daha sonraki yıllarda hafif bir toparlanma olsa da hala pandemi öncesi dönem seviyesine çıkılamadığı ve 2024 yılı sonu itibarıyla bilet satış gelirlerinin tüm gelirler içinde ki payının %26,71 olarak gerçekleştiği tespit edilmiştir.

Kurumun ana faaliyet alanına ilişkin giderlerinden akaryakıt giderinin ne ölçüde bilet gelirleri ile karşılanabildiğine bakıldığında, 2019 yılında aylık bilet satış gelirleri ile akaryakıt giderlerinin tamamı ödenip, bilet satış gelirlerinden diğer giderler için her ay ortalama 13,76 milyon TL aktarma yapılabilirken, 2024 yılına gelindiğinde tüm bilet gelirlerinin akaryakıt maliyetini karşılamaya yetmediği, kurumun faaliyetlerini devam ettirebilmek için her ay kurum bilet gelirlerinin %28,1’i oranında (aylık ortalama 43,90 milyon TL) finansman ihtiyacı duyduğu görülmektedir.

Aynı şekilde bilet gelirleri ile personel giderlerinin karşılanma durumu incelendiğinde, 2019 yılında kurumun aylık ortalama bilet satış geliri ile personel maliyetlerinin %81,17’si karşılanıp, aylık sadece 8,72 milyon TL ilave finansmana ihtiyaç duyulurken, 2024 yılı sonuna gelindiğinde aylık ortalama bilet satış gelirleri, personel giderlerinin %34,27’sini karşılayabilir duruma gelmiştir. 2024 yılısonu itibarıyla kurumun sadece personel giderlerini karşılayabilmek için aylık bilet satışlarının %191,86 oranında her ay ortalama 299,15 milyon TL ilave finansman ihtiyacı bulunmaktadır. Diğer bir ifadeyle, kurumun 2024 yılı sonu itibarıyla mevcut bilet satış gelirleri ile sadece personel ve akaryakıt giderleri dahi karşılanamamaktadır. Toplam bilet gelirlerinin toplam gider karşısındaki trendine bakıldığında ise; ESHOT’un bilet satış gelirleri 2019 yılında 342,99 milyon TL iken bu rakam 2024 yılı sonunda 5,47 kat artarak 1,871 milyar TL’ye çıkmış, ancak 2019 yılında bilet satış gelirleri ile kurumun tüm giderlerinin %31,49’u karşılanabilirken, bu oran 2024 yılı sonunda %42 oranında azalarak %18,29’a inmiş bulunmaktadır. Bu durum faaliyet gelirlerinin %81,16’sını oluşturan bilet gelirlerinin toplam giderleri karşılamaktan oldukça uzak olduğunu göstermektedir.

Söz konusu durumun oluşmasında bilet satış fiyatlarının maliyetlerdeki artışa paralel bir şekilde artırılmamasının etkisinin büyük olduğu anlaşılmaktadır. 2019-2024 yılları arasında kurum tarafından belirlenen ortalama tam bilet fiyatları 4,8 kat, öğrenci ücretleri 3,47, diğer indirimli kart fiyatları ise 4,51 kat artarken, akaryakıt fiyatlarının 6,8 kat arttığı görülmektedir. Buna göre, bilet satış fiyatlarındaki artış miktarının akaryakıt alım fiyatlarının gerisinde kaldığı anlaşılmaktadır. Akaryakıt fiyatlarındaki artışın yanında, otobüs filosunun eskimesi ve yeni hizmet hatlarının açılması gibi nedenlerle akaryakıt tüketim miktarının 2024 yılında %5,8 oranında artması, kurumun akaryakıt giderlerinin bilet fiyatlarının üzerinde artış göstermesine neden olmuştur. Benzer durum, kurumun toplam giderlerinin %54’ünü teşkil eden personel giderlerinde de görülmektedir. 2019 yılında 555,74 milyon TL olan personel giderleri 2024 yılına gelindiğinde, memur ve işçilere toplu sözleşme kapsamında yapılan zamlar neticesinde, 9,8 kat artarak 5.460,83 milyon TL’ye çıkmış ve oransal olarak bilet satış fiyatlarının 2 katından daha fazla artış göstermiştir. Bu durum, kurumun bilet satışlarının toplam giderleri karşılama oranının azalmasına ve dış finansman ihtiyacının daha fazla artmasına neden olmuştur.

Yıllar itibarıyla hizmet verilen nüfus sayısı artmasına rağmen bilet satış gelirlerinin toplam gelir içindeki payının düşmesinde, bilet satış fiyatlarının kurum maliyetlerine paralel bir şekilde artırılamamasının yanında, son üç yıldır ESHOT’un biniş sayılarında düşüş yaşanması ve ESHOT otobüslerindeki fiyatlandırma mekanizmasının da etkili olduğu anlaşılmaktadır. 2022 yılında ESHOT bünyesinde toplam 279,43 milyon yolcu taşınırken bu rakam 2024 yılında 6,47 milyon kişi azalarak 272,96 milyona inmiştir. Sefer ve hat sayısı artmasına rağmen kurumun taşımış olduğu yolcu sayısındaki azalma, ESHOT’un 3 yıllık süreçte yaklaşık 100 milyon TL gelir kaybına neden olarak mali durumunu olumsuz yönde etkilemiştir.

Bunun yanında, ESHOT’un yolcu taşıma ücretlerine ilişkin fiyatlandırma mekanizması incelendiğinde, 2024 yılı itibarıyla toplam giderinin 10,23 milyar TL olduğu ve toplam 272,96 milyon yolcu taşındığı göz önüne alındığında, ortalama bir yolcuya ilişkin taşıma maliyetinin 37,49 TL olduğu ortaya çıkmaktadır. Ancak kurum tarafından bilet satışlarından elde edilen toplam gelir miktarının 1,87 milyar TL olduğu düşünüldüğünde, her bir taşıma için elde edilen ücret miktarının ortalama 6,87 TL olduğu ortaya çıkmaktadır. Buna göre, kurum her bir yolcunun biniş maliyetini karşılamak için biniş başına 30,62 TL ilave finansmana ihtiyaç duymaktadır.

Söz konusu durumun oluşma nedenleri incelendiğinde, kurum tarafından 2024 yılında taşınan 272,97 milyon yolcunun sadece %41,62’sinin tam bilet kapsamında ücretlendirilebildiği, geri kalan yolcuların büyük kısmının öğrenci, öğretmen ve diğer indirimli tarifelerden oluştuğu anlaşılmıştır. Ayrıca, çeşitli mevzuat kapsamında ücretsiz ulaşım hizmeti verilen yolcu sayısının yıllar itibarıyla sürekli artması ve 2024 yılı itibarıyla toplam taşınan 272,97 milyon yolcunun %22,57’sine tekabül eden 62,6 milyon yolcunun serbest kart kapsamında ücretsiz taşınan yolcu olması, biniş başına ortalama bilet gelirlerinin düşük olmasında önemli bir rol oynadığı görülmektedir.

Öte yandan, 2024 yılı içerisinde taşınan 272,97 milyon yolcunun %21,01’inin (57,35 milyon kişi) aktarmalı yolcu olduğu, ESHOT tarafından 2024 yılında bilet ücretlerinde güncelleme yapılmasına karşılık, daha önce aktarmalı yolculardan ücret alınırken bu uygulamanın kaldırılarak ilk 90 dakika içerisinde yapılan aktarmalardan herhangi bir ücret alınmamasının, hem kurumun gelirlerinin düşmesinde hem de biniş başına ortalama bilet fiyatının daha düşük gerçekleşmesinde önemli etkenlerden biri olduğu tespit edilmiştir.

Sonuç olarak, yukarıda yer alan içsel ve dışsal faktörler nedeniyle bilet fiyatlarının kurumun faaliyet giderlerinin çok altına kalması, ESHOT Genel Müdürlüğünün mali yapısının bozulmasına, her geçen gün daha fazla dış mali kaynağa ihtiyaç duymasına ve sunmuş olduğu ulaşım hizmetini ancak büyükşehir belediyesinden alınan bağış ve yardımlarla yürütebilmesine sebep olmaktadır.